To tylko jeden z szeregu przykładów kultu św. Barbary na ziemiach polskich, obecnego na długo przed tym, nim w powszechnej świadomości ta święta stała się patronką wyłącznie górników. To właśnie szerokie ujęcie tematu jest jednym z powodów, dla którego warto sięgnąć po książkę „Kult św. Barbary na ziemiach polskich w ujęciu historycznym” ks. Bronisława Czaplickiego. Autor sprawnie odnajduje ślady pobożności barbórkowej, m.in. na Pomorzu, w Wielkopolsce, Małopolsce czy wśród mieszkańców miejscowości nadwiślańskich. – Sam nie wiem, dlaczego zainteresowałem się właśnie św. Barbarą – przyznaje szczerze ks. Bronisław Czaplicki. – Kiedy byłem w Rosji, interesowałem się historią Kościoła katolickiego w tym kraju. Po powrocie zainteresowałem się Śląskiem: badałem historię Bogucic, wpływ duchowości karmelitańskiej czy franciszkańskiej na religijność w tym regionie. Kiedy przed kilku laty zacząłem zbierać materiały do opisania kultu eucharystycznego na Śląsku, pojawiła się św. Barbara jako niosąca Eucharystię. Już wcześniej wiedziałem, że kult św. Barbary jest szerszy niż obszar Śląska. Jest ona czczona także w Kościele prawosławnym w Rosji. W powszechnej świadomości św. Barbara została „zawłaszczona” przez górników, ale oprócz nich jest przecież czczona przez inne grupy zawodowe. Postanowiłem więc poszukać źródeł jej kultu – wyjaśnia autor książki.

Co ciekawe, mimo że najlepiej udokumentowane źródła odnoszą się do tradycji górniczych, to śladów czci kierowanej ku Barbarze można szukać także m.in. w środowisku wodniaków: rybaków, żeglarzy, flisaków. Autor stara się także odtworzyć drogę, jaką kult trafił na ziemie polskie. – Popularne są tezy o drogach przenikania z kierunku niemieckiego. Mnie udało się znaleźć dowody na to, że mogło być odwrotnie – zdradza ks. B. Czaplicki. Warto podkreślić, że autorowi udało się udowodnić to, że niektóre pieśni i modlitwy do św. Barbary, których autorstwo przypisywane jest np. Bractwu św. Barbary, które istniało w Tarnowskich Górach, są starsze niż sama organizacja.

Zbiór modlitw, pieśni czy wierszy ku czci patronki górników i dobrej śmierci jest kolejną ogromną zaletą książki. Ks. Bronisław Czaplicki cytuje m.in. za prof. Danutą Krzyżyk wiersz anonimowego autora – dowód na powszechność kultu i jego liczne przejawy:

Bo ona pod ziemią górnika pilnuje, Gdzie złe duchy siedzą, ona im wskazuje. Bo ona pod ziemią górnika patronką, Gdzie złe duchy siedzą ona kiwa ręką. Są też i pieśni: Barbaro święta, perło Jezusowa, Ścieżko do nieba grzesznikom gotowa, Wierna przy śmierci patronko smutnemu, Konającemu. Źródło czystości obmyta na wieki Nie wypuszczaj mnie z swojej świętej opieki Ty mnie przygotuj na drogę wieczności W świątobliwości.

Książka to nie tylko dobre źródło tekstów inspirowanych pobożnością barbórkową. Publikacja zawiera także mnóstwo zdjęć wizerunków św. Barbary – obrazów, figur i pomników. To im poświęcona jest ostatnia część.

Dużym atutem jest nie tylko próba syntetycznego podsumowania dotychczasowych elementów kultu, ale także próba refleksji nad tym, co dalej z barbórkową pobożnością. – Obecnie zamykane są kopalnie, maleje liczba górników wydobywających węgiel kamienny. Te czynniki siłą rzeczy wpływają na popularność i pamięć o św. Barbarze. Jednak można również zaobserwować zakorzenianie się tradycji w innych gałęziach przemysłu wydobywczego, związanych z węglem brunatnym czy ropą naftową. Kult św. Barbary trwa nieprzerwanie jako cześć wobec patronki dobrej śmierci, dlatego jej poświęcano klasztory, szpitale, kaplice i kościoły cmentarne, często fundowane przez imienniczki świętej. Odradza się także kult św. Barbary w środowiskach wodniackich, wojskowych i nowych branżach górnictwa, np. cennych metali, siarki, gazu – mówi ks. Bronisław Czaplicki.

Książka „Kult św. Barbary na ziemiach polskich w ujęciu historycznym” ukazała się nadkładem Wydawnictwa Księgarnia Świętego Jacka w grudniu 2023 r.

Rozmowa z autorem

Księgarnia św. Jacka zaprasza do siedziby przy ul. Wita Stwosza 11 na spotkanie z ks. Bronisławem Czaplickim wokół książki „Kult św. Barbary na ziemiach polskich w ujęciu historycznym” 11 grudnia o godz. 17.00. W czasie spotkania będzie możliwość kupienia książki.