Małgorzata z Antiochii wraz z Katarzyną Aleksandryjską, Dorotą i Barbarą to tzw. Virgines Capitales, czyli cztery najważniejsze Dziewice i Męczennice. Należy też do grona Czternastu Wspomożycieli, których wstawiennictwo u Boga jest szczególnie skuteczne. Kościół prawosławny, czczący ją jako Marynę, nadał jej tytuł Wielkiej Męczennicy i Pogromczyni Demonów. Tradycja podaje, że urodziła się w rodzinie pogańskiego kapłana w Antiochii Pizydyjskiej. Matka zmarła wcześnie. Dziewczynką zajęła się niania, która była chrześcijanką. Ochrzciła ją i wychowała w wierze. Gdy to dotarło do ojca, wygnał córkę z domu. Podczas prześladowań chrześcijan za rządów Dioklecjana Małgorzatę uwięziono. Rzymski namiestnik Olibriusz, urzeczony jej urodą, chciał ją pojąć za żonę, ale ona z odwagą oświadczyła, że należy do Chrystusa. Skazano ją na tortury – rozrywano żelaznymi grzebieniami, palono ogniem, wrzucano do lodowatej wody.

Jednak kilkakrotnie doświadczyła zupełnego uzdrowienia dzięki św. Michałowi Archaniołowi. Do celi przybył też demon w postaci smoka. Chciał przerazić Małgorzatę, która nieugięta w wierze chwyciła krzyż i przepędziła potwora. Właśnie ta scena stała się ulubionym motywem przedstawień świętej na obrazach i rzeźbach. Co ciekawe, na wschodnich ikonach Małgorzata dzierży w dłoni… młotek, przypominający kształtem krzyż, i tłucze nim smoka po łbie, co doskonale ilustruje prawdę, że najlepsza broń na demona to krzyż. W końcu zabito ją przez ścięcie ok. 303–305 roku. Ciało męczennicy pochowała potajemnie pobożna wdowa. Kult Małgorzaty (Maryny) rozwinął się na Wschodzie. Dzięki krzyżowcom dotarł do Francji, Niemiec i Anglii, czyniąc z niej jedną z najbardziej czczonych w średniowieczu męczennic. Relikwie wywieziono z Antiochii w 980 roku. W 1145 roku trafiły do Montefiascone, gdzie do dziś są w katedrze św. Małgorzaty. Na ziemiach polskich rozkwit kultu przypada na XV wiek. Małgorzata miała uratować wtedy Tucholę podczas oblężenia Krzyżaków, używając fortelu. Ukazała się na murach i nakazała rzucać we wrogów chlebem. Najeźdźcy przekonani o sile mieszkańców i ogromnych zapasach odstąpili od oblężenia. Małgorzata znalazła się w herbie miasta, podobnie jak w herbach Nowego Sącza, Ożarowa, Przysuchy, Szczekocin i Tomaszowa Mazowieckiego. Jest patronką Antiochii, Montefiascone, Tucholi (od 2010 roku na mocy bulli papieskiej), a także dobrej śmierci, bezpiecznego porodu, pielęgniarek. Wzywana jest w obronie przed chorobami nerek, bezpłodnością, a zwłaszcza przed demonami.

W diecezji gliwickiej Małgorzata dobrze znana jest w Bytomiu, gdzie parafia św. Małgorzaty była pierwszą zorganizowaną jednostką kościelną, matką wszystkich kościołów miasta i okolicy. Na wzgórzu, zwanym dziś popularnie „Małgorzatką”, pierwszy kościół (z połowy XII wieku) stanął we wczesnośredniowiecznym grodzisku. Znamy go z tzw. tympanonu Jaksy (Muzeum Architektury we Wrocławiu): model budynku niesie w darze Chrystusowi fundator Bolesław Kędzierzawy. Z czasem kościół ten zastąpiła nowa świątynia, która istniała do 1631 roku. Kolejną (1677–1880) rozebrano za czasów ks. Norberta Bonczyka i zbudowano istniejący do dziś murowany, neogotycki kościół, poświęcony 7 czerwca 1881 roku. Od 1935 roku duszpasterstwo prowadzą tu misjonarze werbiści (Zgromadzenie Słowa Bożego), obecni w Bytomiu od 1920 roku. Obok kościoła powstał Dom Misyjny św. Małgorzaty. Pogromczyni Demonów stała się więc szczególną patronką misyjnego dzieła Kościoła, któremu służy zgromadzenie, niosąc zwycięski znak krzyża na krańce świata. W każdą ostatnią sobotę miesiąca podczas „Spotkań misyjnych ze św. Małgorzatą” misjonarze opowiadają tu o swojej pracy w różnych krajach. Werbiści dbają też o upowszechnienie lokalnej historii, dlatego od niedawna na skwerze o. Rocha Szajcy SVD przed domem misyjnym można zwiedzać stałą wystawę „Z Dziejów Wzgórza św. Małgorzaty w Bytomiu”. Otwarcia dokonał wiceprezydent Bytomia Andrzej Panek w ramach tegorocznego odpustu ku czci św. Małgorzaty w niedzielę 17 lipca.

Ikonografia

Święta Małgorzata przedstawiana jest jako poskramiająca smoka: godząca w jego paszczę wydłużonym krzyżem lub powstrzymująca go lejcami. Jej atrybutami są: smok, krzyż, palma męczeństwa, pochodnia, żelazne grzebienie (pazury), korona (wskazująca szlacheckie pochodzenie).